De zee, het zeewier en county Sligo

Er wordt gesurft bij het strand in Enniscrone als ik aankom bij een badhuis met een plat dak met uitzicht op het getijdenstrand beneden en de witte duinen erachter. Ik ben hier om Edward Kilcullen te ontmoeten, die Kilcullen Seaweed Baths runt met de hulp van zijn zoon Cain. “Hij is op dit moment in de branding”, vertelt Edward.

Terwijl we de golven zien aanzwellen voor de uitgestrekte Atlantische kust, is het niet moeilijk te begrijpen waarom deze prachtige plek in het zuidwesten van Sligo een van de populairste victoriaanse badplaatsen van Ierland was. Enniscrone werd in de 19e eeuw populair toen mensen de voordelen van zwemmen in zee begonnen te koesteren plus de aanvullende weldaad van een zeewierbad.

Edward heeft een uniek perspectief op Ierlands zeewier-erfgoed met als kern de traditie van de baden. Vanuit zijn positie in zijn familielijn kijkt hij twee generaties terug naar zijn grootvader, die vroeger de chauffeur was van het historische Liss Ard House in Sligo en 'een fascinatie had voor motoren, stoom en alles wat mechanisch is'. Hij was degene die in 1912 dit badhuis voor zeewierbaden liet bouwen.

Edward kijkt ook vooruit, over de schouders van Cain – voormalig professioneel surfer met meerdere nationale titels op zijn naam en die nu hoofd van de zeewieroogst voor het badhuis is geworden – naar zijn 14-jarige kleinzoon Finn, die al actief geïnteresseerd is in het familiebedrijf.

Als je bij laagwater over de havenpier in Enniscrone wandelt, kun je op de meeste dagen Cain aan het werk zien met zijn tractor halverwege het strand. Hij oogst er zakken vol gezaagde zee-eik, een bruinwier dat al meer dan 100 jaar in het badhuis wordt gebruikt.

Cain plukt wat ze elke dag in het badhuis nodig hebben, wat op een drukke dag wel 250 kg kan zijn. Dat klinkt veel, maar Edward wijst erop dat in verhouding tot de overvloed van zeewier op deze plek, dit relatief weinig is.

“Het past bij Cain”, zegt zijn vader. “Hij is totaal één met de zee. Hij kent gewoon de getijden uit zijn hoofd. Hij werkt als het tij keert en de golven niet zo goed zijn. En als de golven dan aanzwellen, is hij klaar om te gaan surfen.”

“Zodra het zeewier de korte reis naar het badhuis heeft afgelegd,” legt Edward uit, “doen we het in een emmer van ruim 18 liter, zetten er kort een harde stoomstraal op om het alginaat vrij te laten komen en gooien we het direct in het bad met verwarmd zeewater.”

Het resultaat is de authentiek Ierse spa-ervaring die de huid van de baders een zijdezacht gevoel geeft en die van oudsher wordt beschouwd als een manier om reumatische pijn en spierpijn te verzachten.

Toen de grootvader van Edward in zeewierbaden begon, was het al een tijdje booming.

“Halverwege de 19e eeuw raakte onze lokale landheer, Christopher Guy-Orme, ook geïnteresseerd in baden in zee, iets wat al in de mode was sinds de prins-regent ermee was begonnen.” Edward wijst naar de oude Cliff Baths, iets verderop langs de zeemuur.

Hij liet daar een gebouwtje met twee kamers bouwen met een boiler en een bad. Als hij klaar was met zijn duik in zee, had iemand al een warm bad voor hem klaargemaakt. Het was in eerste instantie een privéfaciliteit, maar rond 1870 verhuurde hij het aan een lokale familie. Zij breidden het uit tot een badhuis met warme zeewaterbaden waar mensen gebruik van maakten na het zwemmen."

Enniscrone was niet de enige plaats die faciliteiten voor koud zwemmen gevolgd door een warm bad aanbood, en de toevoeging van vers zeewier werd al snel de rigueur.

“Aan het eind van de victoriaanse tijd waren er in de meeste traditionele badplaatsen zeewierbaden. Hier in Enniscrone maar ook in Strandhill (county Sligo), Bundoran (county Donegal) en Portrush (county Antrim). Mijn opa was in 1912 een nieuwkomer met dit gebouw.”

Vier generaties later is het Kilcullen's badhuis nog steeds populair. De aantrekkingskracht is in de loop der jaren gebleven en tegelijkertijd sterk geëvolueerd.

“Van oudsher waren het oudere plattelandsmensen die hier kwamen, wanneer de oogst klaar was en ze de drukste tijd van het jaar achter de rug hadden”, vertelt Edward. “Het werkte als een wondermiddel voor reuma- en artritisklachten – voor de stijfheid en pijn in hun botten, zogezegd.”

Dankzij vakantiegangers was het in Enniscrone ook bedrijvig vóór de drukte die na de oogst aanbrak. “In elk huis in het dorp bleven mensen overnachten, ook in gewone huizen waar de bewoners zelf in de schuur gingen slapen om in huis plaats te maken voor gasten. Het was een belangrijke bron van inkomsten vanaf het begin van de 20e eeuw tot aan de jaren 60.”

Op het hoogtepunt van de rage waren er een paar honderd zeewierbadhuizen langs de Ierse kust, waarvan er negen alleen al in Sligo. Maar toen het Edwards beurt was om het bedrijf over te nemen, hadden de traditionele badplaatsen concurrentie van het vasteland van Europa, dat qua reizen veel toegankelijker was. De Ierse zeewierbaden werden ook als nogal ouderwets beschouwd. “In 1989 waren er nog maar twee in het hele land”, herinnert hij zich.

Omdat hij zijn unieke erfgoed (“we waren de oudste, en de enige die in goede en slechte tijden waren doorgegaan”) niet wilde verloochenen, besloot Edward te investeren in een renovatie. Zijn timing bleek goed.

“Mensen begonnen geïnteresseerd te raken in alternatieve therapieën, natuurvoeding en gezond leven. We voeren mee op die golf en bleken op de goede lijn te zitten.”

Edward heeft de originele badkamers gerenoveerd en in elke kamer een replica van een houten, 19e-eeuwse stoomkist neergezet, zodat de baders tussen het emaillen bad, de stoomkist en warme of koude douche kunnen wisselen.

“We doen het voor een groot deel nog zoals we het altijd hebben gedaan”, zegt hij met trots. Bij vloed pompen ze nog steeds zeewater op het platte dak, waar het wordt opgeslagen in grote open tanks van 45 liter. Dat zeewater wordt zoals vanouds indirect verhit met stoom voordat de individuele emaillen baden naar behoefte worden gevuld. En het zeewier wordt al die jaren later ook nog steeds met de hand en duurzaam geoogst op hetzelfde stuk kust.

“We hebben vaste gasten die elke week wel 80 km rijden voor hun zeewierbad. Ze merken dat het hen goed doet.” Hoewel Edward zegt dat het lastig is om het wetenschappelijk te bewijzen, worden de positieve bijwerkingen over het algemeen toegeschreven aan de combinatie van zeewier en jodiumrijk zeewater. “De theorie erachter is dat je een bepaalde hoeveelheid jodium via je huid absorbeert als je lang genoeg in het bad zit”, merkt Edward op.

De olieachtige, zijige structuur van het alginaatrijke zeewier bevat ook veel jodium, calcium, magnesium en vitamine E en F. En voor wie het aandurft, is het aan te raden om koud en warm water af te wisselen. “De fanatiekelingen hier staan erop om daarna onder de koude douche te gaan staan. Het is erg vermakelijk om hen te horen schreeuwen en tieren.”

Zeewierbaden maken een wederopbloei door in het moderne Ierland, iets waar Edward met heel zijn hart achterstaat. “Ik heb veel mensen ontvangen die kwamen kijken hoe het moest voordat ze hun eigen zeewierbaden openden. Hoe meer er zijn, hoe beter.”

Er zijn nu speciale zeewierbaden, zoals Helvick Head in het zuidoosten van Waterford tot Ladies Beach in Ballybunion in county Kerry en helemaal tot aan Bundoran in county Donegal. Je kunt kiezen tussen een zeewierbad aan de kust in een mobiel whiskeyvat dankzij Wild Atlantic Seaweed Baths die rouleren op verschillende locaties of een privézeewierbad in het comfort van je eigen hotelspa – of zelfs je hotelkamer zoals in The Twelve in Galway.

Net buiten de plaats Sligo in het populaire surfdorp Strandhill biedt Voya Seaweed Baths een unieke ervaring in een luxueuze, moderne spa, compleet met zachte verlichting en exclusieve schoonheidsproducten. Het zusterbedrijf Voya Beauty had 's werelds eerste lijn van gecertificeerde, op biologisch zeewier gebaseerde cosmetica en is tegenwoordig te vinden in veel van de beste hotels, spa's en winkels in Ierland, maar ook in Europa en de VS.

Voya Seaweed Baths werd in 2000 in Strandhill geopend door Neil Walton, een oud-triatleet. Hij raakte voor het eerst geboeid door het potentieel van thalassotherapie voor sportbehandelingen in de jaren 90 toen hij met een vierjarige sportbeurs verbonden was aan het prestigieuze Australian College of Physical Education in het Sydney Olympic Park. Na zijn terugkeer in Ierland bezocht hij de baden van Edward in Enniscrone om te zien wat de voordelen van zeewier zouden kunnen betekenen voor zijn sporthersteltherapie.

“Ik stond helemaal versteld van hoe ik me na het baden voelde”, vertelt hij me een paar decennia later. We zitten buiten bij de Voya Seaweed Baths, waar de bouwvakkers druk bezig zijn met extra badkamers bouwen om aan de groeiende vraag te kunnen voldoen. De 40.000 jaarlijkse bezoekers van Voya lopen uiteen van stellen die in de watten willen worden gelegd en boeddhistische monniken uit Cavan die geloven in de aardende werking van de zeewierbaden tot sporters (hardlopers, wielrenners, Gaelic voetbalspelers) die het herstel van hun lichaam na de training willen ondersteunen.

Na zijn eerste ervaring in Enniscrone, bracht de analytische sportwetenschappelijke kant van Neil hem ertoe om verder door te gaan met zijn levenslange fascinatie voor de kracht van zeewier om de heling van sportblessures te versnellen.

“De zeewierplant bezit de hoogste hoeveelheid microvoeding van elke plant op aarde”, legt Neil uit. Dat komt doordat de plant het grootste deel van zijn leven ondergedompeld is in voedingsrijk zeewater. Een langdurige onderdompeling in zeewierrijk water zorgt ervoor dat onze poreuze huid een deel van die microvoeding opneemt.

Een van deze voedingsstoffen is jodium, dat volgens Neil fantastisch is voor de hypothalamusklier, die ons endocriene systeem bestuurt en de lichaamsfuncties coördineert om de homeostase tijdens rust en beweging te behouden.

Net zoals de poriën van onze huid openen in warm water, gebeurt dat ook bij zeewier. “Zeewier opent zich net als je huid en het vrijkomen van alginaat is vergelijkbaar met zweten.” Als je een gewoon warm bad neemt, helpt dat tot op bepaalde hoogte bij het herstel dankzij de warmte die in je pijnlijke spieren wordt verspreid. Het alginaat zorgt er ook voor dat een zeewierbad behoorlijk stroperig wordt.

“Zo heb je een groter geleidend warmte-effect, plus de voordelen van de microvoeding en de alkalische kwaliteit van het water, die helpt om het melkzuur in je systeem te bufferen en de ontsteking in delen van je lichaam te verlagen.”

Ook Neil is een pleitbezorger van de voordelen van het neutraliseren van de positief geladen ionen in ons lichaam. “Ons lichaam werkt op positieve en negatieve ionen. Hoe meer negatieve ionen, hoe gezonder je bent; hoe meer positieve, hoe wankeler je immuunsysteem is. Zeewater en zeewier zijn sterk negatief geladen, dus als je de zee ingaat of een zeewierbad neemt, verander je de formatie van de elektrisch-geleidende lading van je lichaam.”

Al die micronutriënten maken van zeewier een waardevolle natuurlijke bron. Daarom oogst Neil het zeewier op duurzame manieren die ervoor zorgen dat er snel nieuwe aanwas van zeewier kan plaatsvinden op de plekken waar wordt geoogst. Neil is de zoon van de inmiddels overleden biologische tuinbouwer Mick Walton, die vele records verbrak met zijn prijswinnende groentes. Neil weet dan ook hoe goed zeewier kan werken als natuurlijke grondbemesting.

Net als in Enniscrone, waar het zeewier na gebruik in het badhuis van Kilcullen waardevol is als biologische mest voor de weides van de familieboerderij, is ook het gebruikte zeewier van Voya Baths in Strandhill populair bij lokale boeren en tuiniers.

Voor veel van de kust- en eilandgemeenschappen langs de winderige kust van de Wild Atlantic Way leefde er een sterke traditie om zeewier te gebruiken als mest voor de landbouw. Zo konden ze de arme grond aan de westkust dusdanig verbeteren dat de opbrengst voldoende was om zichzelf te voeden.

Zoals Edward Kilcullen zegt: “Zeewier werd vroeger beschouwd als een zeer waardevolle bron voor de boer.” Het was van cruciaal belang om er toegang toe te hebben. Historische archiefstukken zoals Griffith’s Valuations, een waardebepaling van nationale bezittingen die in de jaren 1850 werd uitgevoerd, tonen aan dat de waarde van land aan de kust veel hoger lag dan in het binnenland.

Net als andere waardevolle bezittingen in de 19e eeuw, werd het zorgvuldig beheerd door de plaatselijke landadel. “Als grote kluwen zeewier na een storm aanspoelden aan de kust kregen de mensen een bepaald stuk van het strand toegewezen om te oogsten."

Een andere manier om de sterk geconcentreerde bioactieve micronutriënten van zeewier op te nemen, is door het zo te eten of verwerkt in voedsel. Naast de huidige opleving van het nemen van zeewierbaden spelen de eetbare zeegroenten een steeds belangrijkere rol in de moderne eetcultuur van Ierland.

Zeewier is een handige smaakmaker voor als je thuis kookt en een waardevol ingrediënt in de zich snel ontwikkelende functionele voedingsmiddelenindustrie. Ook prijkt het op menukaarten, uiteenlopend van gastronomische restaurants tot informele cafés.

Op het terroir-geïnspireerde proeverijmenu in het Michelinsterrenrestaurant Aniar in Galway kan chef-kok J.P. McMahon zijn creativiteit kwijt in mogelijke combinaties als schelpdieren met peperdulse en gezouten kruisbessen of rookkaas met hartige kelp.

In het Osta Café in Sligo mixt chef-kok Brid Torrades verse slablaadjes met jonge zeespaghetti en dulse, bestrooid met gefrituurde chips van nori. Of ze gebruikt dulse als smaakmaker voor alles van gerookte schelvissoep tot brownies.

Toen Brid in de jaren 90 Glebe House in Collooney bestierde, gebruikte ze graag Iers mos als natuurlijke binder voor haar eigengemaakte krabmousse. Hiervoor haalde ze haar inspiratie uit de traditionele gladde melkpudding met Iers mos die een prominente plaats inneemt op de beroemde desserttrolley van Ierlands baanbrekende van-boerderij-tot-bord-restaurant in het Ballymaloe House in county Cork.

In Eithna’s By The Sea in Mullaghmore bakt chef-kok Eithna O’Sullivan dagelijks een zeezwierbrood naast lekkernijen als chocoladeschuimgebakjes met nori en haar beroemde fish-and-chips met kabeljauw of schelvis, gepaneerd in een kruim van polenta gekruid met zeewier en rijstmeel.

Niet alleen Ierse chef-koks hebben de geneugten van het koken met eetbaar zeewier herontdekt. In 2009 heeft Eithna geholpen om recepten te testen en ontwikkelen voor een baanbrekend kookboek dat is uitgegeven door de lokale arts en zeewierplukker Prannie Rhatigan.

Veel van de gelukkigste dagen uit haar kindertijd bracht Prannie door met haar vader terwijl ze samen eetbaar zeewier verzamelden. Haar moeder gebruikte dat vervolgens voor hun dagelijkse voeding. Nadat Prannie haar medicijnenstudie afrondde en terug verhuisde naar haar kustdorp, raakte ze gefascineerd door de (langzaam) opkomende wetenschap over zeewier, wat ze beschrijft als 'supervoeding'.

Er zijn meer dan 500 grote zeealgen geïndexeerd voor de kust van het eiland Ierland. In het frisse, heldere water van Rathlin Island voor de kust van county Antrim groeit bijvoorbeeld kelp die bij de beste ter wereld hoort. Prannie heeft vastgesteld dat ruim 30 van deze zeewiersoorten geschikt zijn voor culinair gebruik. Elk hebben ze hun eigen unieke smaak, textuur en voedingswaarde.

Deze staan in haar gelamineerde zakgids voor eetbaar zeewier. In haar twee kookboeken (Irish Seaweed Kitchen (2009) en Irish Seaweed Christmas Kitchen (2014) staan honderden overheerlijke, traditionele en hedendaagse zeewierrecepten om thuis te maken.

Prannie is een van de experts die langs een deel van de 1450 km lange kust van Ierland regelmatig wandelingen organiseert om zeewier te plukken. Haar lievelingsplek om mensen mee naar toe te nemen is haar lokale Streedagh Strand in de buurt van Grange, net ten noorden van de plaats Sligo.

Het strand is beroemd om zijn scheepswrakken. Bij eb steken de overblijfselen van het skelet van de 18e-eeuwse Greyhound of Whitby uit het zand. Ook liggen verderop in zee twee wrakken van de gedoemde Spaanse Armada uit 1588. Maar het zeewier zelf is hier de werkelijke schatvondst, van de pittige peperdulse (Osmundea pinnatifida) tot de smakelijke zeetruffel (Polysiphonia lanosa).

Deze foerageerwandelingen zijn populair geworden bij zowel lokale bewoners als toeristen. Prannie heeft een grote verschuiving opgemerkt in hoeveel mensen weten over de verschillende soorten eetbaar zeewier en het gebruik ervan.

Zeewier wordt opnieuw een meer alledaags ingrediënt. Tegenwoordig kun je in de meeste lokale supermarkten uitstekend, gemalen en gemengd zeewier krijgen, afkomstig van een van de ruim twintig erkende bedrijven in aquacultuur aan de Ierse kust.

De meeste zijn kleinschalige familiebedrijven die al twee generaties bestaan. Manus McGonagle van Quality Sea Veg oogstte tijdens zijn jeugd al zeewier met zijn vader voor de kust van Donegal in Burtonport. “Ik was nog een kind toen mijn vader me eind jaren 60 voor het eerst meenam in een 'flat', een lage roeiboot van bijna 4 meter, uniek voor deze regio”, herinnert hij zich.

Manus deed een studie in technische wetenschappen, maar keerde terug naar zijn familie-erfgoed toen hij eind jaren 80 Quality Sea Veg oprichtte, een bedrijf dat voorzag in de groeiende vraag naar zeegroente in Ierland en Europa.

“In de afgelopen 10 jaar is zeewier enorm in trek gekomen bij de voedselindustrie en kiezen grote multinationals voor Iers zeewier om zijn kwaliteit”, zegt Damien Melvin van Carraig Fhada in West-Sligo. Damien zette de familietraditie door toen hij de leiding van het zeewier-oogstbedrijf overnam van zijn vader Frank Melvin, die hier eind jaren 80 mee begon. “Het bedrijf heeft zich enorm ontwikkelt sinds het begon met één man die een beetje zeewier oogstte en verkocht in lokale winkels”, lacht hij.

Er is in Ierland in de loop der generaties veel veranderd en het gebruik van zeewier kende een op- en neergaande lijn. Maar het lijkt er gelukkig op dat zeewier een trotse plaats zal behouden in de ontwikkeling van de unieke kustgemeenschappen op het eiland.